piątek, 1 lipca 2011

Recenzja. Wielki Bazar Kolejowy


Paul Theroux to bardzo barwna postać, pisarz i publicysta, który zwiedził pół świata; mieszkał w Ugandzie i Singapurze, gdzie pracował jako nauczyciel; na podstawie jego powieści powstało kilka filmów (w tym Wybrzeże Moskitów, w reżyserii Petera Weira, z Harrisonem Fordem w roli głównej), w swoim czasie znalazł się w centrum paru głośnych kontrowersji. Mnie osobiście najbardziej zdziwiło, że tak długo zajęło mi dotarcie do jego prozy podróżniczej… ale ten błąd został już naprawiony.

Wielki Bazar Kolejowy to bodaj najsłynniejsza powieść podróżnicza Theroux (nie ważę się jej nazwać reportażem, o czym za chwilę). Na trochę ponad czterystu stronach znajdziemy relację z czteromiesięcznej podróży autora kolejami Azji (w śledzeniu trasy nieocenioną pomocą służy załączona na początku mapka), zamkniętą elegancką klamrą kompozycyjną.

Pierwsze pytanie, jakie można zadać osobie, polecającej tę książkę (a ja polecam ją szczególnie gorąco), to: czym się ona różni od tuzinów innych, podobnych pozycji stojących na półkach księgarni? I dalej: co jest w niej wyjątkowego? Czemu warto ją przeczytać?

Na myśl przychodzi skala wyprawy. Oto w jednej książce otrzymujemy wgląd w codzienne życie niemal połowy świata – i to tej połowy, o której znowuż tyle się nie mówi. Z Wielkiego Bazaru… można się dowiedzieć naprawdę sporo o ludziach pochodzących z naprawdę pokaźnej liczby krajów. To raz. Dwa: Theroux wykładał literaturę, napisał niejedną powieść i to widać – operuje bardzo żywym, plastycznym językiem, potrafi oddać zarówno piękno, jak i brud, bez patosu. Jako narrator siedzi znacznie bliżej czytelnika, niż typowy podróżnik, a niecodzienna szczerość (być może wykalkulowana, kto wie?) nadaje relacji aurę autentyczności. Snuta w Wielkim Bazarze… opowieść potrafi być klaustrofobiczna, jak wagon tytułowej kolei, ale nigdy nie nudzi.

Trzeba też sobie uświadomić, że Theroux napisał Wielki Bazar… w połowie lat siedemdziesiątych, ponad trzydzieści lat temu, i dziś jego książka nie jest tylko oknem w przestrzeń, ale i czas. Niewiele jest regionów świata, które przeszły tak znaczące transformacje, jak te, przez które wiedzie szlak podróży. Zmieniały się rządy, ustroje, granice i prawa. Reżimy upadały, a inne powstawały z gruzów. Dziś odbycie tej samej wędrówki byłoby prawie niemożliwe (chociaż sam Theroux podjął tę próbę w 2005 roku).

Wreszcie, coś, co zasugerowałem na początku: Wielki Bazar… to powieść, która nie rości sobie prawa do miana reportażu (za co zawsze mam odrobinę żalu do Kapuścińskiego). Theroux nie sili się na obiektywność ani moralizatorstwo, nie jest też grzecznym, miłym podróżnikiem: potrafi być złośliwy i nieczuły, i egocentryczny, i interesowany, spotykane kultury ocenia przez pryzmat siebie; nie stara się filtrować własnych uprzedzeń ani wybielać współpasażerów. Wszystko to składa się na zajmującą powieść, która z całą pewnością nie mogłaby stanowić przewodnika. Nie sądzę, by Theroux koloryzował swoją relację (o czym w ostatnich akapitach sam autor czuje, że musi zapewnić), niemniej jednak nie jest on do końca wiarygodnym narratorem. Co więcej, wcale nie stara się wnikliwie poznać spotykanych ludów, słusznie, bo w tak krótkim czasie, jakby mógł? Zamiast tego przedstawia nam własne teorie i domysły, nie zawsze poprawne politycznie – i być może to jest największą zaletą Wielkiego Bazaru….

Wielki Bazar Kolejowy wywarł na mnie duże wrażenie, a to ostatnio zdarza się bardzo rzadko. Theroux udało się stworzyć nieuchwytny klimat dawnych podróży. Napisał powieść, która operuje pełną gamą emocji, która nie narzuca nachalnego morału, a jednak wiele ma morałów do zaoferowania.

5 komentarzy:

  1. Przedstawiasz książkę jako nader kuszącą pozycję... Dodaję do swojej listy

    OdpowiedzUsuń
  2. Jeszcze nie miałam przyjemności, ale podobnie jak z Tiziano Terzani i Melchiorem Wańkowiczem, mam w niedalekich planach :) Pozdrawiam :)

    OdpowiedzUsuń
  3. Z książek podróżniczych, które ostatnio przeczytałem, zdecydowanie najbardziej interesująca. Trzeba mieć tylko dystans do narratora ;)

    Pozdrawiam!

    PS.
    Za Tiziano Terzaniego też mam się zamiar zabrać ;) (żałuję, że Giai Pong! i Behind the Forbidden Door nie zostały wydane po polsku).

    OdpowiedzUsuń
  4. To teraz może "Szlakiem Wielkiego Bazaru Kolejowego"? :)

    OdpowiedzUsuń
  5. Pociąg widmo do Gwiazdy Wschodu? Zakupiłem, jak tylko przeczytałem Bazar - ale chcę trochę odczekać, żeby treść obu książek nie zlała mi się w jeden obraz.

    OdpowiedzUsuń